Τα Μεσαιωνικά Χωριά

Τα μεσαιωνικά χωριά της Χίου, που βρίσκονται στο νότιο τμήμα της, εκεί όπου παράγεται η μαστίχα, έχουν ένα ιδιότυπο φρουριακό αρχιτεκτονικό ρυθμό που δημιουργήθηκε ως ανάγκη να προφυλαχθούν από τις συχνές πειρατικές επιδρομές της εποχής, για να προστατέψουν το πολύτιμο προϊόν της μαστίχας, αλλά και για να ελέγχουν οι κατακτητές τις πιθανές εξεγέρσεις του πληθυσμού. Κάθε χωριό αναπτυσσόταν γύρω από έναν κεντρικό τετράγωνο πύργο με τους εξωτερικούς τοίχους των κατοικιών ενωμένους και χωρίς ανοίγματα, να σχηματίζουν ένα μεγάλο φρούριο με μία μόνο πύλη που έκλεινε κάθε βράδυ. Το εξωτερικό αυτό τείχος είχε μεγάλο πάχος και κατά τμήματα ήταν ενισχυμένο με μικρότερους πύργους, τους “πυργόπουλους”. Η Βέσσα, τα Αρμόλια, η Καλαμωτή και η Ελάτα είναι τέτοιου είδους καστροχώρια, αλλά τα πιο διατηρημένα είναι τα Μεστά, οι Ολύμποι και το Πυργί, λόγω του ότι ήταν έξω από σεισμογόνο ζώνη. Κάθε ένα από αυτά, κατοικημένα και επισκέψιμα, αποτελούν ένα είδος μουσείου που επιβάλλεται να επισκεφτεί όποιος έρχεται στη Χίο. Τα Μεστά, από τα πιο οργανωμένα τουριστικά χωριά, έχουν δύο ενδιαφέρουσες εκκλησίες. Του παλαιού Ταξιάρχη, με ένα εξαιρετικό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 19ου αι. και του νέου Ταξιάρχη, μία από τις μεγαλύτερες εκκλησίες στην Ελλάδα, που πήρε τη θέση του κεντρικού πύργου. Από τα Καστροχώρια, ίσως το καλύτερα σωζόμενο χωρίς πολλές παρεμβάσεις, είναι οι Ολύμποι, με την πύλη, που σώζεται σήμερα σε αρκετά καλή κατάσταση, τον κεντρικό πύργο, το Παρθεναγωγείο και αξιόλογες εκκλησίες. Ίσως, το εντυπωσιακότερο απ’ όλα να είναι το Πυργί, με τις περίφημες ξυστές διακοσμήσεις στις προσόψεις των σπιτιών. Μοναδικό δείγμα αυτό στον Ελλαδικό χώρο, δίνει ένα ξεχωριστό ύφος στο χωριό και συγκεντρώνει πλήθος επισκεπτών. Σημαντικά μνημεία είναι η βυζαντινή εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, καθώς και οι άλλες εκκλησίες του χωριού. Ένα από τα πιο ζωντανά πανηγύρια γίνεται το καλοκαίρι, τον ∆εκαπενταύγουστο στην πλατεία του χωριού .

Ανάβατος

Απλοί ορθογώνιοι όγκοι στην κορυφή ενός βράχου, στο ίδιο χρώμα με αυτόν, έτσι ώστε αυτός ο εγκαταλελειμμένος οικισμός να μην ξεχωρίζει από το περιβάλλον του, είναι η πρώτη εντύπωση που δίνει ο Ανάβατος. Όπως υποδηλώνει το όνομά του, ήταν ένα αμυντικό οχυρό δύσκολα προσβάσιμο. Γραπτές ιστορικές πηγές για να οδηγήσουν με ασφάλεια στη χρονολογία ίδρυσής του δεν υπάρχουν. Υπολογίζεται ότι η αρχική οχυρωμένη εγκατάσταση σχετίζεται με τη βυζαντινή εποχή και αργότερα με τη Γενουατοκρατία (1346-1566). Αρχικά, ένα μικρό φρούριο κτίσθηκε εδώ για λόγους άμυνας και κατόπτευσης των δυτικών ακτών γύρω από τον κεντρικό πύργο, που αργότερα μετασκευάσθηκε στην εκκλησία των Tαξιαρχών. Από εδώ φαίνονταν οι κοντινές ακτές και εστέλλοντο τα κωδικοποιημένα μηνύματα μέσω ενός δικτύου πύργων και βιγλών. Για αιώνες εθεωρείτο ως το πιο ασφαλές μέρος, αφού κατέφευγαν εκεί άνθρωποι απ’ όλη τη Χίο για να προστατευτούν, ώσπου έγινε ο χιώτικος “Ζάλογγος” για να ξεφύγουν από τη μανία των Τούρκων, οι οποίοι τελικά
κατάφεραν ν’ ανέβουν εκεί το 1822. Ο οικισμός έξω από το κάστρο αναπτύχθηκε μετά το 18ο αι., ενώ το νεότερο τμήμα του, που κατοικείται σήμερα στη ρίζα του βράχου, δημιουργήθηκε τους δύο τελευταίους αιώνες. Ο Ανάβατος, λόγω της μορφής και της βυζαντινής του προέλευσης, χαρακτηρίζεται ως ο “Μυστράς του Αιγαίου”.

Κάμπος

Περιοχή νότια από την πόλη της Χίου, γεμάτη με περιβόλια εσπεριδοειδών και αρχοντικά σπίτια, δείγματα μοναδικής αρχιτεκτονικής μορφής. Η περιοχή μορφοποιήθηκε έτσι κατά την εποχή της Γενουατοκρατίας στη Χίο (1346-1566) που η καλλιέργεια του μεταξιού έφτασε στη Μεσόγειο. Μετά την καλλιέργεια του μεταξιού και για ένα χρονικό διάστημα συγχρόνως μ’ αυτήν, αναπτύχθηκαν τα περιβόλια. Η Χίος έγινε από τους πρώτους “καλλιεργητές”. Τα περιβόλια, για να προστατευτούν από τους ανέμους, τον παγετό, τη σκόνη του δρόμου και τα αδιάκριτα βλέμματα περιτριγυρίστηκαν από πανύψηλους τοίχους, ενώ για την άρδευση χρησιμοποιούσαν τα περίφημα μαγγανοπήγαδα, που ανέβαζαν νερό στην επιφάνεια από βαθιά πηγάδια. Όλο αυτό ήταν ένα συγκρότημα μαζί με τα παράσπιτα των καλλιεργητών και τα αρχοντικά των γαιοκτημόνων και ισχυρών οικογενειών, όπως οι Ιουστινιάνι, μελών της εμπορικής αριστοκρατίας, που ουσιαστικά διοικούσε το νησί για αιώνες. Η εξαγωγή των εσπεριδοειδών (πορτοκάλια, νεράντζια, μανταρίνια, λεμόνια, κίτρα, περγαμόντα), εκτός από τη μαστίχα, το μετάξι και άλλα είδη πολυτελείας, ήταν ένας από τους παράγοντες της μεγάλης ακμής και ανάπτυξης του νησιού κατά το 17ο, 18ο και 19ο αι. Κτίσματα με δυτικές επιρροές, κτισμένα με τη ντόπια δίχρωμη πέτρα, κομψές εκκλησίες και μπαρόκ καμπαναριά, δίπλα σε οθωμανικές βρύσες. Τα Καμπούσικα αρχοντικά, που σώζονται μέχρι σήμερα, κάνουν την περιοχή ένα “ανοιχτό μουσείο”, που κηρύχθηκε ως τόπος ιστορικός και φυσικού κάλλους με το Προεδρικό Διάταγμα.

Άγιος Βασίλειος Των Πετροκόκκινων

Είναι ο ναός που τα ερείπια του βρίσκονται στο Δημοτικό Κήπο, χαμηλότερα από το σημερινό επίπεδο της πόλης. Ανήκε στην παλιά μεγάλη οικογένεια των Πετροκόκκινων, όπου και υπήρχε και το «οικογενειακό ταφείο», που σήμερα είναι άδειο, ανοιχτό και εντυπωσιάζει. Κτίστηκε το 15ο αι. και είναι τρίκλιτη βασιλική που μαρτυρεί αναγεννησιακή αρχιτεκτονική μορφολογία. Στο χώρο του ναού λειτούργησε το πρώτο σχολείο ελληνικών γραμμάτων κατά το 16ο αι. Υποδείχθηκε ως ο ωραιότερος ναός του νησιού από τους Χιώτες της εποχής και ανακηρύχθηκε Μητροπολιτικός.

Το Κάστρο Της Πόλης

Το Κάστρο της πόλης έχει δύο χαρακτηριστικά που το κάνουν μοναδικό: είναι ενάλιο και κατοικημένο. Εκτείνεται βόρεια του λιμανιού της Χίου. Στη μεσαιωνική και νεότερη ιστορία της Χίου έπαιξε σπουδαίο ρόλο, ως κέντρο πολιτικής και στρατιωτικής ζωής. Ο αρχικός πυρήνας του, που είναι βυζαντινός (9ος-10ος αι.), ενσωματώθηκε στο μεταγενέστερο γενουατικό φρούριο, μέσα στο οποίο υπήρχε το Διοικητικό Κέντρο. Ήταν η έδρα της Διοίκησης του Καστελάνου και του Λατίνου επισκόπου σύμφωνα με νοταριακά έγγραφα. Αταύτιστες μέχρι τώρα παραμένουν οι θέσεις εκκλησιών και αρχοντικών του Κάστρου που προκαλούσαν το θαυμασμό των περιηγητών. Η μνημειώδης πύλη Porta Maggiore, μια μεγάλη επιγραφή με το όνομα του δόγη Silvestro Valerio, που δύσκολα διακρίνεται σήμερα, δηλώνουν την προσπάθεια των Βενετών για μετασκευή της πύλης (1694). Οι οικοδομικές φάσεις των εκάστοτε κατακτητών (14ος-18ος αι.), οι βομβαρδισμοί (1828), οι σεισμοί (1881) και η κατασκευή της προκυμαίας (αρχές του 20ού αι.) αλλοίωσαν τη μορφή του. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας κατοικήθηκε αποκλειστικά από Τούρκους και Εβραίους και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή από πρόσφυγες. Στο εσωτερικό του υπάρχουν πολλά μνημεία, η Κρύα Βρύση, ημιυπόγεια δεξαμενή, το Παλατάκι του Ιουστινάνι (15ος αι., πιθανόν γενουατικό φρουραρχείο), η Σκοτεινή Φυλακή (όπου οι Τούρκοι κρατούσαν αιχμάλωτους 70 προύχοντες και το Μητροπολίτη Πλάτωνα πριν τους απαγχονίσουν το 1822), το τούρκικο νεκροταφείο (με τον τάφο του Καρά-Αλή, αρχηγού του τουρκικού στόλου που σκοτώθηκε με την ανατίναξη της ναυαρχίδας από τον Κωνσταντίνο Κανάρη το 1822) τουρκικά λουτρά, το τέμενος Μπαϊρακλή Τζαμί, ο ναός του Αγίου Γεωργίου κ.ά.

Το Κάστρο Των Απολίχνων

Βρίσκεται στα Αρμόλια πάνω σε λόφο και χτίστηκε το 1440 από το Γενουάτη Νικόλαο, Μπάνκα Ιουστινιάνι, σύμφωνα με υπέρθυρη λατινική επιγραφή. Περιβάλλεται από διπλά τείχη, έχει 62 δωμάτια, μία δεξαμενή για τη συγκέντρωση των νερών της βροχής για τους έγκλειστους και, εκτός από τον ισχυρό πύργο, άλλους μικρότερους αμυντικούς. Με το κάστρο συνδέονταν οι βίγλες των ακτών της περιοχής, από την Κώμη μέχρι τη θάλασσα του Λιθίου. Συγκέντρωνε το ενδιαφέρον των περιηγητών και οι πιο σημαντικοί που το επισκέφθηκαν, ήταν ο Thevenot (1656), o Piacenza (1688) και ο Cornelli (1696). Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, γύρω από αυτό το κάστρο πλάστηκαν πολλοί μύθοι.

Εκτός από τα κάστρα στις διάφορες περιοχές της Χίου συναντάμε και πύργους, όπως ο πύργος των ∆οτιών στο Πυργί, της Γριάς στα Καρδάμυλα, του Πυτιούς, στα Κοίλα, ο Καμμένος πύργος στην πόλη, ο Γοτθικός στην περιοχή «Λίμνης», οι πύργοι στον Κάμπο και στα Καμπόχωρα. Πολλά απ’ αυτά τα κτίσματα υποδηλώνουν ένα γενικότερο αμυντικό κι οχυρωματικό σχεδιασμό που υπήρχε κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους στο νησί.

Το Κάστρο Της Βολισσού

Η Βολισσός, ως το κυριότερο οχυρό της βόρειας Χίου, αποτελούσε ισχυρή αμυντική περιοχή, που περιελάμβανε όλο το βορειοδυτικό τμήμα του νησιού, την Αμανή και τα χωριά της, που ανάλογα με τον πληθυσμό και τη θέση τους υπήρχαν τείχη, οχυρά, πύργοι, βίγλες και πυργόπουλα. Έχει τραπεζοειδές σχήμα και είναι αρκετά καλά διατηρημένο. Για τη βυζαντινή του καταγωγή κάνει μνεία η Άννα Κομνηνη στην Αλεξιάδα της.

Το Κάστρο Των Καμπιών Ή Της Ωριάς

Το Κάστρο των Καμπιών βρίσκεται πάνω από το ομώνυμο χωριό, στην κορυφή υπερυψωμένου βράχου, όπου υπάρχει το εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής. Είναι της Βυζαντινής εποχής και η σημερινή του κατάσταση φανερώνει ότι εγκαταλείφτηκε από νωρίς, όταν έχασε πια για την περιοχή τον αμυντικό του χαρακτήρα.

Οι Βίγλες

Την οχυρωματική άμυνα του νησιού συμπλήρωναν οι βίγλες. Συνήθως ήταν χτισμένες κοντά στη θάλασσα για να ελέγχουν τα παράλια λόγω επιδρομών. Η επικοινωνία ανάμεσα στις βίγλες γινόταν με το άναμμα φωτιάς ή την ανύψωση καπνού και έτσι μετά δινόταν ένα μήνυμα από τη μία βίγλα στη άλλη (αρχαίες φρυκτωρίες). Τέτοιες βίγλες-πύργοι σώζονται κυρίως στη νότια Χίο, όπου οι ακτές προσφέρονταν περισσότερο για αποβάσεις. Πολύ καλά διατηρημένος είναι ο Πύργος του Παχή στη Σιδηρούντα, στην Ελίντα, στα Μεστά, αλλά και ο ημικυκλικός Πύργος του Κουλά μέσα στο κάστρο της Χίου, κοντά στο λιμάνι.

Πύργος Πιτυούς

Πάνω στη μόνη φυσική δίοδο που ενώνει την ορεινή ΒΑ Xίο με την Β∆, κτίστηκε στις αρχές του 14ου αι. ο Πύργος του Πυτιούς για στρατιωτικούς λόγους. O Πύργος έχει ακανόνιστο δεκαεξάπλευρο σχήμα και εσωτερικά χωρίζεται σε τρία επίπεδα. Διέθετε αποθήκες και στέρνα. Μετά τη Γενουατοκρατία έπαψε να χρησιμοποιείται. Ξαναχρησιμοποιήθηκε για τελευταία φορά το 1912 στην απελευθέρωση της Xίου, όταν τον είχε κάνει αρχηγείο ο τελευταίος Τούρκος Στρατιωτικός διοικητής του νησιού. Σήμερα ο Πύργος έχει αναδειχθεί αρχαιολογικά και είναι επισκέψιμος.

Νέα Μονή

H Νέα Μονή κτίστηκε στο κέντρο ακριβώς του νησιού, στο Προβάτειο Όρος, στα μέσα του 11ου αιώνα. Η ανέγερσή της ήταν η τήρηση της υπόσχεσης του Kωνσταντίνου Θ ́ Mονομάχου για γενναιόδωρη ευεργεσία του μοναστηριού στους μοναχούς Νικήτα, Ιωάννη και Ιωσήφ, που προφήτεψαν τη βασιλεία του, όταν ήταν εξόριστος στη Μυτιλήνη και οι οποίοι βρήκαν τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας σ’ εκείνο το σημείο στο Προβάτειο Όρος. Η Μονή γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη καθώς εκεί και στις γύρω περιοχές λειτουργούσαν «συντεχνίες». Ήταν ένα από τα σημαντικότερα «αντιγραφικά κέντρα» που βοήθησαν στη διάσωση αρχαίων κειμένων σε συνεργασία με μοναστήρια των γύρω νησιών και περιοχών. Είναι το σπουδαιότερο μεσαιωνικό μνημείο του νησιού και αποτελεί ένα από τα πιο λαμπρά σωζόμενα δείγματα της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής και ζωγραφικής, με εξαίρετα ψηφιδωτά. Σε εξέλιξη βρίσκονται οι τελευταίες εργασίες συντήρησης και ανάδειξης του μοναδικού αυτού μνημείου, που ανακηρύχθηκε από την UNESCO μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Μονή Μουνδών

Η Μονή Μουνδών στα Διευχά είναι αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Προδρόμο. Το καθολικό, τα παρεκκλήσια, τα κελιά και το θολοσκέπαστο πρόπυλο της εισόδου αποτελούν το υπάρχον κτιριακό της συγκρότημα. Η γνωστή ιστορία της αρχίζει το 1574. Εκεί μόνασαν επιφανείς Χιώτες που ενδιαφέρθηκαν για την αγιογράφηση της, καθότι άκμασε ως σπουδαίο θρησκευτικό ίδρυμα στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας. Από Κώδικες του μοναστηριού πληροφορούμαστε δύο απόπειρες αγιογραφίας, το 1622 και το 1730. Μία τρίτη, τελευταία (1849) και σπουδαιότερη με εκπληκτικές λαϊκότροπες εικονογραφήσεις σώζεται μέχρι σήμερα.

Άγιοι Απόστολοι

Είναι βυζαντινός ναός, αντίγραφο του καθολικού της Νέας Μονής με πλούσιο κεραμικό διάκοσμο εξωτερικά. Χρονολογείται στα μέσα του 14ου αιώνα. Oι τοιχογραφίες στο εσωτερικό (1665) είναι του Αντώνιου Δεμέστιχου Κυνηγού του Kρητός.

Άγιος Ισίδωρος

Παλαιοχριστιανικός ναός στην πόλη της Xίου, προς τιμή του Αγίου Ισιδώρου που μαρτύρησε στη Xίο το 250 μ.Χ. Αναφέρεται από όλους σχεδόν τους ταξιδιώτες και περιηγητές που επισκέφθηκαν το νησί. Έχει περάσει από 4 φάσεις οικοδόμησης. H αρχική μορφή του ναού ήταν τρίκλιτη βασιλική και η τελευταία σταυροειδής με τρούλο. Σώζονται ψηφιδωτά τμήματα δαπέδου και μαρμάρινα τμήματα οικοδόμησης που βρίσκονται στο Βυζαντινό Μουσείο.

Παναγία Κρήνα

H Παναγία η Kρήνα, κοντά στο χωριό Βαβύλοι, 8 χλμ. νότια της πόλης της Xίου είναι ένα σημαντικό βυζαντινό μνημείο του 12ου αι. Αρχιτεκτονικά μοιάζει με τη Νέα Μονή και ανήκει στον λεγόμενο νησιωτικό οκταγωνικό τύπο. H τεχνική της τοιχοδομίας δίνει στο μνημείο μια ξεχωριστή γοητεία. Εξαίρετες τοιχογραφίες διαφόρων εποχών κοσμούν το ναό, ενώ μερικές έχουν μεταφερθεί στο Βυζαντινό Μουσείο .

Παναγία Σικελιά

Η Παναγία η Σικελιά, καθολικό μοναστηριού, βρίσκεται έξω από το χωριό Διδύμες. Είναι μια μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική με τρούλο και χρονολογείται στο 12ο ή 13ο αιώνα. Είναι εντυπωσιακή η αρχιτεκτονική της και το ξυλόγλυπτο τέμπλο της.

Βυζαντινό Βαπτιστήρι

Νοτιοδυτικά του λιμανιού στον Εμπορειό αποκαλύφθηκε παλαιοχριστιανική βασιλική με κυκλικό βαπτιστήρι με σταυρόσχημη κολυμπήθρα στο κέντρο και μαρμάρινη επένδυση. Tο βαπτιστήρι είναι το μόνο τμήμα από τα παλαιοχριστιανικά ίχνη, που μπορεί να δει σήμερα ο επισκέπτης.

Δασκαλόπετρα

Tο μόνο υπέργειο μνημείο που διατηρήθηκε στο νησί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ήταν πάντοτε ορατό και σημείο αναφοράς σε κάθε επισκέπτη. Βρίσκεται στο Βροντάδο, 6 χλμ. από την πόλη της Xίου και είναι ένας βράχος που κατά τους αρχαίους χρόνους αποτελούσε υπαίθριο ιερό της θεάς Κυβέλης. Στην κύρια ανατολική πλευρά του μνημείου διακρίνεται ανάγλυφη ακέφαλη μορφή καθισμένη σε θρόνο. Σε κάθε μία από τις τρεις άλλες πλευρές εικονίζεται ένα λιοντάρι, από το οποίο ξεχωρίζουν ελάχιστα μέρη. H παράδοση έχει συνδέσει το μνημείο με το Σχολείο του Ομήρου, όπου στο κέντρο καθόταν ο ποιητής-δάσκαλος και δίδασκε τους μαθητές του. Πολλοί περιηγητές και λόγιοι το επισκέπτονταν αναζητώντας τις μνήμες του μεγάλου ποιητή.

Άγιο Γάλας

Χωριό στο B∆ άκρο της Xίου, που διαθέτει ένα από τα μοναδικά στον ελληνικό χώρο σπήλαια, με σύμπλεγμα τριών τουλάχιστον σπηλαίων. Στο σπήλαιο, που είναι επισκέψιμο, εγκαταστάθηκαν άνθρωποι από την πρώιμη Νεολιθική εποχή (6000-5000 π.X.) και έζησαν εκεί περίπου μέχρι το 2700 π.X. Tα ευρήματα από το σπήλαιο (αγγεία, εργαλεία, θαλασσινά όστρεα, κόκαλα αιγοπροβάτων κ.ά. των Νεολιθικών χρόνων) που ανήκουν σε δύο διαφορετικές εποχές υπάρχουν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Xίου. Χρησιμοποιήθηκε και ως ιερό στα Αρχαία και τα Χριστιανικά χρόνια. Στην είσοδο του σπηλαίου, όπου υποστηρίζεται ότι στάζει “Άγιο Γάλα”, υπάρχει εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγιά την Αγιογαλούσαινα.

Αίπος

Όρος στο Βροντάδo, με υψόμετρο 643 μ. Στοιχεία ανθρώπινης εγκατάστασης υπάρχουν από τα ύστερα κλασικά και τα ρωμαϊκά χρόνια στην περιοχή Ρημόκαστρο. Ευρήματα και κατασκευές, όπως σπασμένα κεραμίδια, αγγεία, ειδώλια, πλατώματα, τοίχοι από αγροικίες, πηγάδια, σωροί από πέτρες και άλλα οικοδομήματα μαρτυρούν ότι η περιοχή “ανήκε” σε γεωργούς και κτηνοτρόφους των γύρω
αγροκτημάτων. Οι αγροικίες πιθανόν να συνδέονται και με την αποστασία των δούλων και την εγκατάστασή τους «εις τα όρη»

Εμπορειός

Είναι ο σημαντικότερος αρχαιολογικός χώρος της Χίου και ερευνήθηκε με συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες. Κατοικήθηκε από τα πρώιμα Νεολιθικά χρόνια και γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη. Τα προϊστορικά ευρήματα και αυτά από το ιερό του λιμανιού δεν είναι ορατά. Έχει όμως αναδειχθεί με πρόσφατες εργασίες ο οικισμός των ιστορικών χρόνων που βρίσκεται στο λόφο του προφήτη Ηλία, βόρεια του λιμανιού του Εμπορειού. Περιλαμβάνει οχυρωμένη ακρόπολη, ναό Αθηνάς με 3 βωμούς, μέγαρο (πιθανή κατοικία του άρχοντα) και έξω από την ακρόπολη, στην πλαγιά του λόφου, οικισμό με περισσότερα από 50 σπίτια. Tα κινητά ευρήματα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο.

Φανά

Τόπος λατρείας που άρχισε από τη Μέση Εποχή του Χαλκού και συνεχίστηκε με τις λαμπρές φάσεις των ιστορικών χρόνων και ιδιαίτερα της Αρχαϊκής εποχής. Εκεί υπήρχε το περίφημο ιερό του Φαναίου Απόλλωνα, από το οποίο σώζονται ελάχιστα λείψανα. Ονομάστηκε «Φανά» γιατί, σύμφωνα με την παράδοση από εκεί φάνηκε η ∆ήλος στη Λητώ. Tα ευρήματα, που βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Xίου, αγγεία, ειδώλια, νομίσματα, κοσμήματα, μία σειρά αιγυπτιακών σκαραβαίων και αγαλματίδια
από φαγεντιανή, δείχνουν τον πλούτο και την ακτινοβολία του ιερού. Tο οικοδομικό υλικό του αρχαίου ναού χρησιμοποιήθηκε στις μεταγενέστερες χριστιανικές εκκλησίες που κτίστηκαν πάνω του, καθώς μετατράπηκε σε χριστιανικό κέντρο από τα Πρωτοβυζαντινά χρόνια ή διασκορπίστηκαν σε μακρινές απ’ αυτόν αποστάσεις.

Ψαρά

Από αναφορές του Ομήρου, που ονομάζει το νησί Ψυρίη και τα ανασκαφικά ευρήματα, συμπεραίνουμε ότι ήταν γνωστό από πολύ πρώιμες εποχές και χάρη στη θέση του (στο κέντρο του Αιγαίου) θα πρέπει να έπαιζε σημαντικό ρόλο στο εμπόριο. Στη θέση Αρχοντίκι στις δυτικές ακτές του νησιού υπήρχε Μυκηναϊκός οικισμός και νεκροταφείο των μέσων της 2ης π.X. χιλιετίας που καλύπτει έκταση περίπου 100 μέτρων κατά μήκος της θάλασσας και τμήμα του βρίσκεται κάτω από το νερό. Oι τάφοι περιείχαν πλούσια κτερίσματα, αγγεία, εργαλεία, περιδέραια και άλλα κοσμήματα, που φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο.

Προϊστορικά Χρόνια

Ενδείξεις και έρευνες (Εμπορειός, Φανά, Άγιο Γάλας κ.α.) μαρτυρούν την ύπαρξη κατοίκησης και την ανάπτυξη πολιτιστικής και οικονομικής ζωής από τη Νεολιθική Εποχή και την Εποχή του Χαλκού (6000 π.X – 1100 π.X).

Αρχαία Χρόνια

Γύρω στα 1000 π.X. Ίωνες άποικοι εγκαθίστανται σταδιακά στη Xίο, στη Σάμο και στις Μικρασιατικές ακτές. H Χίος αναπτύσσεται και ισχυροποιείται και από τον 7ο έως τον 4ο π.X. αι. γνωρίζει μεγάλη ακμή. Από τον 3ο π.X. αι. με την επικράτηση του M. Αλεξάνδρου και των επιγόνων του, η Χίος περνάει σε διάφορες σφαίρες επιρροής. Tον 2ο π.X. αι. προσχωρεί στους Ρωμαίους και ευνοείται ιδιαίτερα λόγω της φιλορωμαϊκής πολιτικής της.

Βυζαντινή Περίοδος (4ος μ.X. αι. – 1346)

Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ακμή κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους. Από τον 9ο αι. το Βυζαντινό κράτος αρχίζει να οχυρώνει τη Xίο λόγω της στρατηγικής της σημασίας. Έτσι χτίζεται το Φρούριο της πόλης και άλλα μικρότερα. Tον 11ο αι. ιδρύεται και η Νέα Μονή που παίζει μεγάλο ρόλο στη θρησκευτική, πολιτιστική και οικονομική ζωή του τόπου.

Γενουατική περίοδος (1346-1566)

H Χίος καταλαμβάνεται από τους Γενουάτες και η παρουσία ισχυρών οικογενειών συντελούν στην ανάπτυξη του νησιού. Ιδρύεται η μονοπωλιακή, ναυτιλιακή-οικονομική εταιρεία Μαόνα που εκμεταλλεύεται και το εμπόριο της μαστίχας. Δημιούργημα της περιόδου είναι τα μεσαιωνικά χωριά, τα ωραία οικοδομήματα στην πόλη και οι εξοχικές κατοικίες των Γενουατών αρχόντων στα περιβόλια του Κάμπου.

Τουρκοκρατία (1566-1912)

H Χίος καταλαμβάνεται από τους Τούρκους, αλλά διοικείται προνομιακά, κυρίως, λόγω της μαστίχας . Αναπτύσσεται πολύ το εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού. Μετά την αποτυχία επανάστασης, γίνεται Σφαγή της Χίου το 1822. Οι σεισμοί του 1881 έχουν ως αποτέλεσμα την καταστροφή του νησιού και τη διασπορά του πληθυσμού. Eν τούτοις, οι Χιώτες με το εμπόριο, τη ναυτιλία και τους Χιώτες της Διασποράς, βοηθούν τον τόπο να συνέλθει και να αναπτύξει τα γράμματα και τις τέχνες.

1912 – Σήμερα

Tο 1912 η Χίος απελευθερώνεται και ενώνεται με την Ελλάδα. Tη ζωή του τόπου επηρεάζουν οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι και οι δύο προσφυγιές (1914, 1922). H οικονομία του νησιού (πρόσφατα στράφηκε στον τουρισμό), στηριζόταν στη ναυτιλία, στη γεωργία και το εμπόριο με κύρια εξαγωγικά προϊόντα τα εσπεριδοειδή και τη μαστίχα.Σήμερα στην πόλη κατοικούν περίπου 24.000 άνθρωποι, ενώ στα
χωριά μοιράζονται 28.000.

Χιώτικα Εσπεριδοειδή

Τα χιώτικα αναψυκτικά, πορτοκαλάδες, μανταρινάδες, συμπυκνωμένες ή αεριούχες συντροφεύουν μοναδικές στιγμές δροσιάς! Χαρακτηριστικές χιώτικες γεύσεις που μπορείτε να δοκιμάσετε είναι η βυσσινάδα και η σουμάδα, ποτό από πικραμύγδαλο που συνοδεύει πάντα τουςχιώτικους γάμους, αραιωμένες σε κρύο νερό: τα καλύτερα δροσιστικά! Αν βρεθείτε στις αρχές του χειμώνα στη Χίο, δοκιμάστε τα ονομαστά χιώτικα μανταρίνια! Έχουν μεγάλη φήμη και κάποτε η εξαγωγή τους έφερνε μεγάλα οικονομικά οφέλη στο νησί.

Χιώτικα Γλυκά

Υπάρχει μεγάλη ποικιλία από τα χιώτικα γλυκά του κουταλιού, που είναι φημισμένα σε όλη την Ελλάδα. Από καρπούς εσπεριδοειδών, μανταρίνι, πορτοκάλι, νεράντζι, από τον ανθό του τριαντάφυλλου ή από άνθη λεμονιάς (γλυκό δυσεύρετο και μοναδικό στη γεύση!) από φιστίκι, συκαλάκι ή μελιτζανάκι μη φύγετε από τη Xίο χωρίς να τα προμηθευτείτε. Οικιακές βιοτεχνίες στο νησί τα φτιάχνουν πεντανόστιμα! Στα ζαχαροπλαστεία της Xίου θα βρείτε δύο γλυκά, χαρακτηριστικά της ντόπιας ζαχαροπλαστικής. Είναι τα αμυγδαλωτά μία χιώτικη εκδοχή των πανελληνίως γνωστών αμυγδαλωτών και τα ονομαστά «μασουράκια». Tα μασουράκια είναι δύο ειδών. Tα λευκά, με γέμιση (καρύδια, αμύγδαλα κ.ά.), αρωματισμένη με το χιώτικο ανθόνερο, τυλιγμένη με λεπτό φύλλο κρούστας και πασπαλισμένη με ζάχαρη άχνη και τα σιροπιαστά, που είναι πασπαλισμένα με ψιλοκομμένο αμύγδαλο. Και τα δύο είναι μια γλυκιά απόλαυση που μπορείτε να την πάρετε μαζί σας φεύγοντας από το νησί!

Χιώτικο Μέλι

Tο μέλι στη Xίο είναι ονομαστό, ιδιαίτερα το μέλι των Ψαρών. Παλιά έπρεπε τη μια μέρα μαζεύεται από τους μελισσοπαραγωγούς. Σήμερα, όμως, έχει γίνει συνεταιρισμός και μπορείτε να το βρείτε στα καταστήματα.

Χιώτικο Παστέλι

Παστέλι Xίου τυποποιημένο κυκλοφορεί στο εμπόριο και είναι γνωστό παντού. Όμως, αν τύχε τε σε κάποιο πανηγύρι, μην αμελήσετε να το αγοράσετε από τους πλανόδιους πωλητές που το φτιάχνουν οι ίδιοι και είναι μοναδικό σε γεύση!

Χιώτικα Γαλακτοκομικά Προϊόντα

Μη φύγετε από τη Χίο χωρίς να δοκιμάσετε τα γαλακτοκομικά της προϊόντα! Το χιώτικο γάλα, που τη μια μέρα μαζεύεται από τις κτηνοτροφικές μονάδες και την άλλη “βγαίνει” στην κατανάλωση, φημίζεται για τη γεύση και την ποιότητά του. Τα ντόπια τυριά, της Εταιρίας “Μαστέλο“ και της Εταιρίας “Πελινναίο“, παρασκευάζονται αποκλειστικά από ντόπιο γάλα θα τα βρείτε σε μεγάλη ποικιλία, είναι γευστικότατα και σίγουρα θα σας αρέσουν!

Χιώτικο Κρασί

H Χίος στην αρχαιότητα ήταν ονομαστή για το κρασί της. Οι Χιώτες έμαθαν την καλλιέργεια και την παραγωγή του κρασιού από τον πρώτο οικιστή της Χίου, το βασιλιά Οινοπίωνα. Ο περίφημος «Αριούσιος οίνος» έφερε μεγάλο πλούτο στο νησί με τις εξαγωγές του, όπως μαρτυρείται από πλήθος αρχαίων κειμένων, αρχαιολογικών ευρημάτων, αλλά και από αρχαία νομίσματα, όπου η Χιακή Σφίγγα απεικονίζεται με αμφορείς κρασιού και κλαδιά αμπέλου. Σήμερα μετά από συστηματικές καλλιέργειες και εργασίες στην περιοχή των Κουρουνίων (Βόρεια Χίος) έχει επιτευχθεί ξανά η παραγωγή εξαιρετικού οίνου με την ονομασία «Αριούσιος». Αξίζει να δοκιμάσετε όλα τα ντόπια κρασιά! Αν βρεθείτε στα Μεστά (Νότια Χίος) γευθείτε το περίφημο Μεστούσικο.

Χιώτικα Ζυμαρικά

Στις γευστικές παραδόσεις του νησιού στηρίζονται τοπικές οικοτεχνίες ζυμαρικών και παρασκευάζουν προϊόντα όπως τραχανά, χυλοπίτες, χερίσια μακαρόνια, στριφτάρια, κ.ά., αλλά και προϊόντα που ανταποκρίνονται στον σύγχρονο τρόπο διατροφής. Όπως η Οικοτεχνία Κωνσταντουλάκη «Χιώτικο Κελλάρι», που είναι βραβευμένη και τα προϊόντα της αναφέρονται συχνά σε περιοδικά γευσιγνωσίας.

Χιώτικο Παγωτό

Μην κάνετε το λάθος να φύγετε από το νησί χωρίς να έχετε γευτεί παγωτά «ΚΡΟΝΟΣ»! Γιατί, μόνο αν το δοκιμάσετε, καταλαβαίνετε τι πάει να πει παγωτό. Φρέσκο παγωτό! Παγωτό που νιώθεις τα αγνά υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένο. Και η ποικιλία γεύσεων είναι μεγάλη…! Εδώ και 80 χρόνια η οικογένεια Θεοφανίδη προσφέρει στους Χιώτες και στους φίλους της Χίου τα εξαιρετικά παγωτά της, που τα “τιμούν” με την προτίμησή τους. Ευκαιρία να τα “τιμήσετε” κι εσείς!

Χιώτικα Σύκα

Από ξερά σύκα γίνονται οι περίφημες “παστελαριές”, καθώς επίσης, το τοπικό ποτό “σούμα” που γίνεται από ιδιώτες σε παραδοσιακά καζάνια στο τέλος του Φθινοπώρου. Θα το βρείτε μόνο σε εξειδικευμένα καταστήματα παραδοσιακών τροφίμων ή θα το απολαύσετε στα ταβερνάκια!

Χιώτικα Ούζα

Tα χιώτικα ούζα είναι γνωστά για την ιδιαίτερη γεύση τους! Εξάγονται και θεωρούνται από τα καλύτερα! Σε πολλά, η παραγωγή γίνεται με τον παλιό παραδοσιακό τρόπο. Υπάρχουν αρκετές χιώτικες ποτοποιίες που συνεχίζουν την οικογενειακή τους παράδοση και εκτός από την παραγωγή ούζου, διαθέτουν στο εμπόριο και εξαιρετικά λικέρ!

Χίος σημαίνει μαστίχα, αφού έχει το παγκόσμιο προνόμιο παραγωγής του μυρωδάτου αυτού προϊόντος, µε την ευχάριστη γεύση, τις θεραπευτικές ιδιότητες και την ποικιλία της χρήσης του. H μαστίχα παράγεται µόνο στη νότια Xίο, στα 24 Μαστιχοχώρια της. H παραγωγή της είναι επίπονη και χρονοβόρα.

Αξίζει να αναφέρουμε τις εργασίες που χρειάζονται για να φτάσει η μαστίχα από το δέντρο στο εμπόριο. Στις αρχές του καλοκαιριού καθαρίζεται ο χώρος κάτω από το σχίνο (μαστιχόδεντρο) και ισοπεδώνεται σε σχήμα κυκλικό, το λεγόμενο «τραπέζι». Καθαρίζονται επίσης και ο κορμός και τα βασικά κλαδιά του σχίνου. Στη συνέχεια σκουπίζουν τα «τραπέζια» µε κοινή σκούπα ή µε κλαδιά από θάμνους. Ακολουθεί το «στρώσιμο» των τραπεζιών, και το ασπροχωμάτισμα. Δηλαδή σκεπάζουν τις καθαρισμένες περιοχές µε ειδικό άσπρο χώμα που μαζεύουν από τις γύρω τοποθεσίες.

Tο ασπρόχωμα, που βοηθάει στο πήξιμο της μαστίχας, στρώνεται και πιέζεται ώστε να γίνει λείο. Μετά αρχίζει το πρώτο κέντημα. «Κέντημα» λέγεται η χάραξη του κορμιού και των μεγάλων κλαδιών των σκίνων. Oι τομές της χάραξης έχουν μήκος 1-1,5 εκατ. και βάθος 0,5 εκατ. και γίνονται µε ένα αιχμηρό εργαλείο «το κεντητήρι». H περίοδος του κεντήματος ονομάζεται «κέντος». Tο κέντημα αρχίζει από τη βάση του κορμού προς τα κλαδιά. Tο ίδιο δέντρο θα κεντηθεί δύο φορές τη βδομάδα επί πέντε µε έξι βδομάδες συνέχεια. Μετά το κέντημα η μαστίχα αρχίζει να στάζει και πήζει πέφτοντας πάνω στο ασπρόχωμα ύστερα από 10-20 ημέρες. Συνήθως όλη αυτή η διαδικασία τελειώνει μετά το Δεκαπενταύγουστο οπότε αρχίζει και το πρώτο μάζεμα του μαστιχιού.

Mε ένα ειδικό εργαλείο, «το τιμητήρι», γίνεται το πρώτο μάζεμα. H μαστίχα μεταφέρεται από τα χωράφια στα σπίτια μέσα σε ψάθινα ή συνήθως σε ξύλινα κιβώτια µε «πατώματα» για να μην κολλήσουν μεταξύ τους τα «δάκρυα» του προϊόντος, επειδή ο καιρός είναι ζεστός. Στα σπίτια αποθηκεύεται σε εσωτερικούς χώρους που να είναι δροσεροί. Μετά το πρώτο μάζεμα ακολουθεί το δεύτερο κέντημα µε την ίδια διαδικασία και το τελικό µάζεμα. Ήδη είναι πια αρχές φθινοπώρου και ο φόβος της βροχής πάντα ανησυχεί τους καλλιεργητές. H επόμενη εργασία είναι το «ταχτάρισμα», δηλαδή το κοσκίνισμα της μαστίχας. Στη συνέχεια γίνεται το πλύσιμο µε σαπούνι και νερό και το στέγνωμα, πάντα σε χώρους εσωτερικούς. Ακολουθεί το «τσίμπημα» δηλαδή το ξεκόλλημα κάθε ξένης ουσίας από έναν-έναν κόκκο μαστίχας. Σ’ αυτή τη φάση κάθε μαστιχοπαραγωγός δίνει την παραγωγή του στο εργοστάσιο της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Xίου, όπου γίνεται δεύτερο «τσίμπημα» και ξεχώρισμα της μαστίχας σε κατηγορίες: χονδρή, ψιλή, υπο-προϊόντα και σκόνη. Και τέλος, είτε συσκευάζεται είτε χρησιμοποιείται για την παραγωγή άλλων προϊόντων (τσίκλα, μαστιχέλαιο, σαπούνια, οδοντόκρεμες, κρέμες προσώπου κ.ά.).

H μαστίχα έγινε ευρέως γνωστή από τον 10ο µ.X. χάρη στους Ευρωπαίους περιηγητές. H συστηματική εκμετάλλευσή της έγινε από τους Γενουάτες κατακτητές του νησιού, τον 14ο αιώνα µέσω, της μονοπωλειακής εταιρίας Mαόνας, που είχαν ιδρύσει. Tον 16ο αιώνα οι Τούρκοι κατακτητές, χάρη της μαστίχας, δίνουν πολλά προνόμια (οικονο-μικοκοινωνικά) στο νησί, και συνεχίζουν να μονοπωλούν το εμπόριο της.

H λαθρεμπορία της μαστίχας τιμωρείτο αυστηρότατα (από ακρωτηριασμούς έως και θάνατο) και από τους Γενουάτες και από τους Τούρκους). Μετά την απελευθέρωση η εκμετάλλευση της μαστίχας έρχεται στα χέρια λίγων εµπόρων, των “μαστιχάδων”, οι οποίοι το αγοράζουν από τους παραγωγούς σε εξευτελιστικές τιμές εξασφαλίζοντας οι ίδιοι μεγάλα κέρδη. Έτσι μετά από αγώνες ιδρύεται η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, το 1938, που μέχρι και σήμερα, έχει την αποκλειστική διάθεση της μαστίχας.

Όμηρος

Την καταγωγή του Ομήρου διεκδικούσαν από την αρχαιότητα πολλές πόλεις. H Χίος τον θεωρεί δικό της τέκνο στηριζόμενη σε στοιχεία φιλολογικά και αρχαιολογικά, θρύλους και παραδόσεις του νησιού, που συναινούν ότι ο “θείος αοιδός” έζησε και δημιούργησε σ’ αυτά εδώ τα χώματα.

Σφίγγα

H Σφίγγα υπήρξε σύμβολο της Xίου από την αρχαία εποχή. Oι παλαιότερες παραστάσεις που βρέθηκαν ανάγονται στον 8ο π.X. αι. H Σφίγγα σηματοδοτεί και τη νεότερη Xίο, η οποία αποτελεί παράδειγμα πόλης που τίμησε όσο καμία άλλη το σύμβολό της.

Μαστίχα

H Χίος έχει το παγκόσμιο προνόμιο της παραγωγής της μαστίχας, που είναι προϊόν του δέντρου σχίνου. Σχίνοι φύονται και αλλού, αλλά μόνο στο νότιο τμήμα της Xίου, το δάκρυ της μαστίχας που στάζει μετά από χάραξη στον κορμό του δέντρου, έχει την ικανότητα να «πήζει», δηλαδή να στεγνώνει και να μας δίνει τη γνωστή μαστίχα.

Λαλάδες

Στην αρχή της Άνοιξης νότια από την πόλη της Xίου, στον Ανέμωνα, κάθε Μάρτη τα χωράφια κοκκινίζουν από τις “λαλάδες”, όπως λέμε στο νησί τις άγριες τουλίπες. Από εδώ Ευρωπαίοι περιηγητές τις μετέφεραν στην Ολλανδία, όπου και πήραν πιο “εμπορικό” δρόμο.

Έθιμα

Έθιμα που συναντάμε μόνο στη Χίο υπάρχουν αρκετά και πίσω τους κρύβεται η χιακή κοινωνικοπολιτική ιστορία, όπως ο πασχαλινός Ρουκετοπόλεμος στο Βροντάδο, το αποκριάτικο ξεφάντωμα στα Θυμιανά και σε Μαστιχοχώρια και τα πρωτοχρονιάτικα “βαποράκια” στην πόλη της Χίου. Ξεχωριστή είναι και η «τραμπούκα», το πήλινο μουσικό όργανο που συνοδεύει τα κάλαντα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς και κατασκευάζεται στα Αρμόλια, ένα Μαστιχοχώρι ονομαστό για τα πήλινα του.

Η Αρχιτεκτονική

Η Χίος διαθέτει δύο εξαίρετα και μοναδικά δείγματα αρχιτεκτονικών συνόλων, που, και τα δύο, δημιουργήθηκαν την εποχή της Γενουατοκρατίας (14ος-15ος αι.). Το ένα αφορά την περιοχή του Κάμπου με τα αρχοντικά των πλούσιων αστών της εποχής, κτισμένα μέσα στα περιβόλια των εσπεριδοειδών. Το άλλο είναι τα Μεσαιωνικά χωριά της Νότιας Χίου. Χωριά που καθένα έχει τη μορφή οχυρού, δημιούργημα της ανάγκης να προστατευτεί το πολύτιμο προϊόν του σχίνου, το μαστίχι.

Ναυτιλία

Η ναυτιλία και το εμπόριο είχαν αναπτυχθεί στη Χίο από τους αρχαίους χρόνους και αποτελούσαν πάντοτε δύο ισχυρούς παράγοντες που συνέβαλαν στην οικονομική και πολιτιστική άνθηση του νησιού. Ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης μιλούν για την ισχυρή ναυτική δύναμη της Χίου, μια δύναμη που, ταξιδεύοντας στους αιώνες, συνεχίζεται και στους Βυζαντινούς χρόνους και στους Γενουατικούς. Την περίοδο αυτή (1474), μάλιστα, ο Χριστόφορος Κολόμβος έρχεται στη Χίο, για να πάρει από τους έμπειρους στα ναυτικά Βρονταδούσους, πληροφορίες ναυσιπλοΐας, χάρτες και πλήρωμα. Η ναυτιλιακή δραστηριότητα των Χίων συνεχίστηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και στα μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας χρόνια. Μετά την απελευθέρωση του νησιού, και μέχρι σήμερα, η Χίος παραμένει μία ισχυρή ναυτική δύναμη με τους εφοπλιστικούς της οίκους να είναι γνωστοί παντού!